Józef Baran, Sandauer na tle szczytów

 

1

„Sandauer – pisał mi Sławomir Mrożek w liście z 17 maja 1976 r. – jest, o ile wiem, bardzo wymagającym krytykiem. Wiele śmiesznych i dziwnych opowiada się o nim rzeczy, ale jako znawca jest niezdolny do przekupstwa i kompromisu. Znawcą zaś jest naprawdę i jeżeli według niego coś jest warte, to jest warte. A głowę ma taką, że zmieściłyby się w niej rzesze krytyków z meblami, głowa genialoidalna. Te dwie cechy, jego niezdolność do powiedzenia czegoś na temat literatury, ot tak tylko, żeby zabełtać, oraz jego potworna wiedza i inteligencja sprawiają, że według mnie jego opinia ma wagę i szczerze się cieszę, że dobrze o Tobie powiedział".

„Dobrze o Tobie powiedział" – Mrożek nawiązuje tu do mojego wcześniejszego listu, w którym pochwalilem się życzliwą reakcją Sanaduera w telewizyjnym Pegazie na mój pierwszy zbiór „Nasze najszczersze rozmowy"

Co tu dużo gadać. Ucieszyłem się wystąpieniem „wielkiego krytyka". Byłem wtedy młodym „dobrze zapowiadającym się" poetą z prowincji. Sanaduera na oczy nie widziałem, nic dziwnego, że odebrałem to , jako szczodrobliwym gest prawie z nieba.

W jakiś czas potem, kiedy wydałem „Dopóki jeszcze", przesłałem tom na zdobyty, nie pamiętam skąd, adres domowy krytyka, wraz z podziękowaniami za Pegaza. Otrzymałem dość szybko odpowiedź: „dziękuję Panu za piękny zbiór, który przeczytałem, ale do którego jeszcze będę wracal (...) Jak Pan wie z własnego doświadczenia, nie uprawiam krytyki po znajomości, krytyki protekcyjnej: otóż, niestety, tego prostego stanowiska nie umieją zrozumieć piszący, którzy każdą krytykę traktują albo jako wymianę usług, albo jako złośliwość. A a'propos, jeśli ma Pan wolny tom, niech pan przyśle „Nasze najszczersze rozmowy", bo mi się gdzieś zapodział...".

W liście następnym ( z 29 września 1976 ) –poimformował mnie: „ być może – choć u mnie nie jest to nigdy pewne – coś o nich napiszę. Sądzę, że poezja pańska przyszła w samą porę: przepaść między nią a czytelnikami stała się nazbyt wielka, a to ciepło, które Pan ma, może temu zaradzić.[...] Na ogół ludzie oczekują ode mnie pomocy, uważając mnie za mocarza literackiego. Ja tego tak nie odczuwam. Środki działania mam ograniczone – już choćby dlatego, że pisuję bardzo rzadko. Poza tym idą za mną odia wywołane przez „Bez taryfy ulgowej". Tym bardziej powtarzam, jest dla mnie cenny każdy sojusznik i w ogóle bezinteresowny głos ludzki."

W parę tygodni póżniej ukazał się w tygodniku „ Literatura" szkic Sandauera o moich dwu tomikach zatytułowany „Poezja niepokazowa", a kolejny list z 9 lutego 1997r. kończył się zaproszeniem: „Ale...ale gdyby Pan był kiedy Warszawie, niech Pan zadzwoni. Będę Panu rad".

Nie przypominam sobie pierwszego wrażenia z wizyty u Profesora, prawdopodobnie głaskał czarnego kota i rozprawiał o Schulzu i Gombrowiczu. Czułem się zapewne jak uczeń przed egzaminatorem, spiorunowany wiedzą i inteligencją profesora. Możliwe, że swoim zwyczajem zachęcał mnie do uczenia się języków obcych i narzekal na nieuctwo współczesnych polskich „ćwierćinteligentow" faszerujących polszczyznę obcymi wyrazami. Kręciłem się na stołku pewnie trochę nerwowo i jadłem po raz pierwszy żydowską macę, obserwując z tajonym rozbawieniem, jak łakomie pożera góry sałatek i podkrada mi z talerza plasterki kiełbasy w momencie, gdy pani Erna wychodzi z pokoju; w jej obecności bowiem podporządkowywał się diecie obowiązującej cukrzyków.

Mistrz i uczeń.

Tak. Niewątpliwie relacja między nami układała się początkowo na tej zasadzie.

W następnych latach coraz bliższa znajomość zaczęła rozsadzać owe ramy, zbyt ciasne dla mnie. Mogłem sobie już na to i owo pozwolić, z tym i owym się nie zgodzić. Zauważyłem, że choć pan Artur jest z natury apodyktyczny, daje się czasami przekonać, iż przeszarżował w uogólnieniach.

Niesłychanie selektywny, miał umysłowość drapieżną niczym jastrząb. Rzucał się z wysokości na stado szczegółów, faktów i wybierał najdorodniejsze, podnosząc do rangi symbolu bądź uogólnienia. Swoje najbardziej udane myśli, powiedzonka, sądy nagrywał natychmiast w swojej – jak to okraślił Mrożek –„genialoidalnej głowie", i gdy musiał z nich zrezygnowąć, czynił to z żalem, jakby zmuszony do wymazania melodii, do której zdążył się już przywiązać.

Lubil dobre jedzenie, ale był też smakoszem słów. Często dopytywał się „jak to brzmi w języku chłopskim?". Język chłopski, dosadny, jędrny, obrazowy, zdawał się być dla niego miarą doskonałą wyrażania skrótów myślowych. Kiedyś rozmawialiśmy o swobodzie obyczajowej. – Czy pan wie, że istnieje taka forma chłopska: „ja z nią zażartowałem", tzn.przespałem się?. Albo: „ona się zepsuła" – to o dziewczynie, która miała skrobankę? Sandauer wyraźnie delektowal się tym określeniem. Podsunąłem mu inne: - W moich stronach mówiło się „skozaczyła się".... – Skozaczyła?! – podjął Mistrz – bardzo dobre! Dziękuję panu, dla mnie to nieocenione znalezisko. Skozaczyła się....no, no, no...Znałem dotychczas takie słowo „poturcze" czy „potyrcze", koniecznie muszę sprawdzić u Karłowicza, to bardziej zrozumiałe, jako że dużo dzieci pozostawało po Turkach i Tatarach....Ale skąd w pana stronach Kozacy? - A propos, czy pan słyszał powiedzenie „zrobić żyda"? – Kleksa - wtrącam. - Tak, kleksa, ale dlaczego Prusacy są u chłopów w takiej pogardzie? – W pogardzie? – dziwię się. – Jasne. Przecież karaluchy nazywa się prusakami.

A oto inne już miejsce i inna pora. Mistrz, Erna i ja pływamy łodzią żaglową po jeziorze Śniardwy. Plywamy, pływamy... pan Artur jest cały zanurzony w słownictwie żeglarskim. Uczy mnie poszczególnych nazw łodzi i docieka źródłosłowia. Po przerzucaniu żagli oznajmia, że pojęcie „perypetii" pochodzi z greckiego „peripeto" – nagły zwrot, zmiana kierunku, a to co robimy teraz, to „dywagacje", błądzenie żąglówką po jaziorze. Z greckiego przechodzimy na angielski. Mistrz denerwuje się, że słowo „tost" przyjęło się u nas nie wiadomo dlaczego jako „toast", co jest błędem. Czytać się ma „tost"!. Koniec. Rosjanie to wiedzą – wyrokuje zniecierpliwiony przedłużającą się „dywagacją" po jeziorze.

– Elu – kieruje pytanie do żony – czy ty wiesz, że po tym jeziorze żeglowałem pięćdziesiąt lat temu, w latach studenckich, i nigdy już później się tu nie pojawiłem? Kiedy tak żeglowaliśmy, z brzegu odezwały się niewybredne antysemickie okrzyki. Wyobrażacie sobie, co myśmy tym paniusiom odkrzyczeli... Może pana zdziwi – tym razem Sandauer zwraca się do mnie – że przed wojną na uniwersytecie we Lwowie nie pokazał się ze mną żaden student pochodzenia szlacheckiego. Raz ośmielil się ze mną przechadzać po podwórzu uniwersyteckinm chłopski syn. Chodził sztywno, bo w oficerkach, a i on nie był z tego zadowolony i nie wiedział, co zrobić z twarzą.

2

- Poznał mnie już pan w złagodzonej wersji – oznajmił mi pewnego dnia, kiedy nasza znajomość przybierala kształty trwałej przyjaźni. – W latach kampanii związanej z książką „Bez taryfy ulgowej" byłem o wiele ostrzejszy, i dlatego zraziłem sobie, może niepotrzebnie, wielu ludzi. Teraz jestem ostrożniejszy, ale mam dalej niewyparzon gębę.

„Ach ta niewyparzona gęba" Sandauera"! Świerzbi go pióro, język, żeby wyrzucić z siebie możliwie jak najwięcej prawdy. Po pogrzebie Iwaszkiewicza zwierza mi się, że ma ochotę natychmiast „odbrązowić" jego twórczość. – We Francji – powiada – to normalne, u nas rrzeba czekać latamii, bo nie wypada, nie można...A tam literatura żyje skandalem!

Mimo wszystko przed tym skandalem się cofa.

Powszechnej adoracji wobec poezji Karola Wojtyłynie zdzierżył. Wysmalił krytyczny szkic, po którym otrzymał szereg anonimów i telefonów z pogróżkami. Nie upadł także na kolana przed Noblem Miłosza. Swoją drogą nigdy się obydwaj panowie specjalnie nie lubili, Pan Artur wspominał mi, że gdy spotkali się w Paryżu - on mówił cały czas o wielkości Gombrowicza, a nie o twórczości Miłosza, co musiało poetę rozsiedzić... Co do Gombrowicza ich dobre stosunki urwały się, gdy Sandauer skrytykowal przyjaciela w liście prywatnym za „Pornografię". Z Białoszewskim – kiedy zaatakował Mirona za „Było i było". O Herbercie napisał kontrowersyjny, lecz moim zdaniem sprawiedliwy esej „Głos dzielony na czworo", który został uznany za atak na kultowego wówczas poetę opozycji. Dziś można czytać ów esej już spokojnie. Z dystansu widać, że krytyk - w istocie ceniący poezję autora „Pana Cogito" – słusznie nie przymykał oczu na jego snobistyczne słabostki...

A drugiej strony, zaproszenia do jury nagród państwowych nie przyjął, gdyż nie ma zamiaru podpisywać się wspólnie z X pod nagrodą np. Bratnego. Odmawia też wyjazdu z zawieszonego PEN Clubu do Tokio. - Spytałem ich, czy zaproszenie jest imienne na Artura Sandauera. Odpowiedzieli, że nie. Trudno!. Nie mam zwyczaju jeżdzić tam, gdzie na mnie osobiście nikt nie czeka....

W chwilach rozgoryczenia narzeka, że „zmarnowal życie", „wszystkim rządzi zasada entropii"..., staje się coraz bardziej gderliwy i zniecierpliwiony sytuacją w kraju, podziałami ideologicznymi, własnym niezbyt szczęśliwym wyborem politycznym, który dał na wiele lat argumenty jego oponentom. Coraz chętniej wyjeżdza za granicę, jakby uciekając przed sobą i nie mogąc w Polsce zmieścić. Daje znać o sobie cukrzyca, wzrasta jego pobudliwość, niecierpliwość, bo przecież „ na miły Bóg", „Bóg z nimi", „zmiłuj się pan!", „to nie daje sensu", „daj pan spokój!:, „a jednak w końcu, w końcu, w końcu!..."

Zastanawiałem się wielokrotnie nad niezależnością skłóconego ze wszystkimi krytyka (to mi niesłychanie imponowało, podobnie zresztą jak i fakt jego głębokiej wiary w literaturę, która jest ponad życie i ponad politykę)... Aby wyrzucić z siebie „możliwie jak najwięcej prawdy", znajduje się w ciąglej gotowości do wojowania z całym światem...Czy to aby nie najdoskonalsza strategia na przedłużanie duchowej młodości? Równocześnie zaś był to jakiś rodzaj wchodzenia w pakt z demonami próżności...

„Jestem krytykiem specyficznym – pisał mi w pierwszym liscie – który musi wciąż wojowac i bronić swego". Raz po raz ożywial się nadzieją, że wreszcie przekona wszystkich do swoich racji i zwycięży raz na zawsze i ostatecznie.

Gdy poparłem jego studium Ewolucja poezji polskiej 1945 – 1968, publikowane w „Polityce" w 1979 r., stwierdzał w liście: „Jest to batalia dla naszej kultury zasadnicza, a jeśli jej nawet nie wygramy, to niech nas przynajmniej widzą, jak giniemy: niech zostanie po nas ślad zamiast bezopornego przyjmowania degradacji kulturalnej".

„Rzacz wtym, że od 35 lat czynniki kulturalne sztuki polskiej (publiczność, krytyka) przestały działać. Czy naprawdę chcecie to puścić samopas lub zdać się na jednego człowieka, żeby z tym wojował? Jest chwila odpowiednia. Jeśli ją prześlepicie, nie podniesiemy się tak łatwo. Widzi pan przecie sam, jak wszystko grzęźnie w maraźmie, w jakimś „moja chata z kraja" i „po co łba nadstawiać?".

Wszędzie ten sam wysoki ton, wielki dzwon: Sandauer kontra reszta świata.

Wyobrażam sobie, jak musialby dzisiaj, gdyby żył, grzmieć i jakby czułby się sfrustrowany, gdyby widział, ...że jego słowa krytyki to tylko rzucanie grochem o ścianę w dobie - z jednej strony - wszechogarniajacego posmodernistycznego kiczu, schamienia kultury, powieścideł schlebiających najniższym gustom – z drugiej oceniania literatury według przekonań politycznych a nie kryteriów artystycznych...

Wróćmy jednak do jego czasów. „Mam teraz sporo listow z różnych stron Polski, wszystkie o dziwo na bardzo dobrym poziomie i pełne obywatelskiej troski. Czyżby się coś ruszyło nareszcie w kulturze?". To list z 1979 roku.

A po zapowiedzi w liście cyklu o Żydach-Polakach, który „koniecznie, ale to koniecznie" mam śledzić w „Życiu Literackim", Sandauer z roku 1981 nie omieszkał wtracić: „Jeśli znam naszą publiczność będzie to czytać z zapartym tchem, jeśli znam pisarzy, będą się pienić i pomawiać mnie o rasizm. Zapowiada się tu coś co zmieni dotychczasowy charakter naszej kultury. Ale – zobaczymy!".

Nie umiał żyć w spokoju. Intelektualny prowokator i awanturnik – Artur Sandauer. Wiecznie młody naprawiacz świata. Ze swoimi rowieśnikami, którzy nie wierzyli już w żadne naprawy świata, nie miał o czym rozmawiać. O jednym z dawnych znajomych, skądinąd świetnym pisarzu, powiedział z ironicznym przekąsem: „Już nic nie robi, tylko się z godnością starzeje".

3

W wielkim czlowieku wszystko jest wyolbrzymione. Wielkość bywa obosieczna. Wybujały ponad miarę intelekt sasiaduje z przepastną próżnością. Dar wizjonerstwa z daltonizmem. Egocentryzm z cierpieniem za miliony. Wybitny artysta, jakby to powiedzieli romantycy: "człowiek ustokrotniony" ma ustokrotnione wady i zalety. A jednak często wielcy artyści potrafili godzić w dziełach ogień z wodą. Sanaduer twierdził, że talent jest owocem sprzeczności a im w pisarzu więcej sprzecznosci zharmonizowanych w dziele, tym wyżej potrafi się on wznieść na szczyty.

A skoro mowa o szczytach...

Przypominam sobie, jak w 1983 r. zostałem zaproszony przez pana Artura na parę dni do zakopiańskiej „Halamy" – domu wczasowego ZAIKSu – „na spacery i pogawędki"...

I widzę na tle tatrzańskich szczytow, jak rozprawia o szczytach myśli ludzkiej, artyzmu i poezji. Góry go jakby mniej obchodzą, choć owszem napomyka łaskawie, że lubi tu zajeżdżać. Opowiada mi, że po raz pierwszy pojawił się tu na prywatne zaproszenie Gombrowicza. Za chodzeniem po górach nie przepada, lubi raczej „pozycję horyzontalną", czyli leżakowanie. W tej pozycji myśli mu się i rozmawia, najlepiej. „Sztuka konwersacji upada", dywaguje wieczorem owinięty pledem. Staramy się tedy podnieść tę podupadającą sztukę...Erna donosi na werandę herbatę. Spoglądając na ktoryś z zaciemnionych szczytow, Profesor zastanawia się nad wielkością Norwida: - Czy pan wie, że będąc w Dolinie Kościeliskiej, nie widzi się właściwie Giewontu? Trzeba mieć dystans. Później okazuje się, że to co powiedziała jakaś szara, nieznana osoba typu dajmy na to Norwida, urasta do Giewontu historii, do tego co się nią staje...

Sandauer jest w błogim nastroju, w bardzo „złagodzonej wersji". Pozycja horyzontalna wpływa widocznie kojąco na jego samopoczucie.

- A Leśmian. Niech sobie pan wyobrazi tego prawie karzełka odczytujacego w telewizji swoje bujne erotyki. On swoim wyglądem ośmieszyłby własną poezję. Często bywa tak, że twórca za życia przeszkadza dziełu. Musi upłynąć ileś tam lat, gdy umrą ci, którzy go znali osobiscie, żeby następne pokolenia wymierzyly sprawiedliwie wielkość.

Na drugi dzień, bodaj na Gubałowce, dokąd udalo się zataszczyć pana Artura, zaczyna znowu o szczytach: - Proszę wymienić dziesięciu takich olbrzymów, z jakimi ja miałem możliwość się zetknąć w młodości. Gombrowicz, Witkacy, Schulz, Leśmian...Przecież takich olbrzymow dziś nie ma!

Zaczynam go przekonywać, że w latach młodości człowiek jest bardziej chłonny i skłonny do adorowania i idealizowania mistrzów. Dzisiejszy Sandauer nie potrafi tak mocno przeżywać sztuki i zachwycać się nią. To naturalne. Pan Artur zastanawia się i przyznaje, że przy czytaniu Schulza wręcz się pochorował w młodości z przejęcia, co poźniej już nigdy się mu nie zdarzyło. Uparcie obstaje jednak przy swoim, każe mi wyliczać dziesiątkę współczesnych. Zaczynam chytrze...Sandauer...Rozchmurza się. – Czy pan istotnie myśli, że jestem dla Pana kimś takim, jakim był dla mnie Schulz w tamtych czasach!? No, no – udaje , ze nie wierzy. Przynęta jednak została połknięta. Mogę już teraz bez przeszkód z jego strony zastanawiać się nad składem własnej reprezentacji...

Przywołuję dzis znowu tamtego Sandauera na tle szczytów, opowiadającego o swych wspinaczkach nie na Giewont, Czerwone Wierchy, Zawrat, lecz na strome szczyty zwane: Rilke, Leśmian, Goethe, Gombrowicz, Pasternak, Błok, Schulz, Mallarme...

Na tle tych szczytów czuł się najlepiej, był doskonałym przewodnikiem, wytyczał szlaki, dostawal zawrotów głowy od widokow: „To arcydzieło! To niebywałe!" – wyrzucal z siebie jednym tchem, wbijając we mnie wzrok i szukając potwierdzenia, czy ja również widze to, co on. Cudowny widok rozciagający się z jakiejś cudownej metafory, oryginalnej strofy...Znał na pamięć wiele wierszy, w całości lub fragmentach, często cytował je w języku oryginalnym a później tłumaczył.

To i owo da się zarzucić Sandauerowi, jednego nie można mu odmówić; on naprawdę kochał literaturę, a a szczególnie poezję. Wymagania miał wysokie. Był wybredny niczym mandaryn chiński, któremu nie można było dogodzić żadną potrawą. Odnosi się to zwłaszcza do późniejszego okresu życia.. Ale jeśli już coś udało mu się pokochać, to na zabój i na amen.

Na tle szczytow rozjaśnial się intelekt mojego Mistrza pełnym blaskiem. Pan Artur młodniał. Gorzej bywało z potyczkami i polemikami toczonymi z kolegami krytykami na równinach i wyżynach. Zdawał się chyba zbyt często w pieniactwo i bijatyki...

Do metafizyki miał dojście od strony poezji. Uczucia religijne zastępowal uczuciami artystycznymi. Jeśli wierzył w zbawienie, to tylko w zbawienie poprzez sztukę. Świętymi byli dla niego wielcy poeci, rozszyfrowywał ich tajemne, objawione pismo i komnetował tak, jak jego przodkowie rabini Stary Testament. Jego Bóg, z którym rozmawial na szczytach Rilkego, Mallarmego, Norwida czy Leśmiana uosabiał Ostetczną Miarę Doskonałości Artystycznje. On zaś, nieomylny prorok Artur Sandauer był na Ziemi jego zastępcą i mogł wyrokować, kto zbliża się do owej Miary...

4

Dzieliło nas pozornie wszystko; pochodziliśmy z różnych światow i epok. Mimo to łaczyła nas w ostatnich latach znajomości przyjaźń. W ramach tej przyjaźni wywalczylem sobie pewną (bo przecież nie całkowitą) autonomię, nie musiałem udawać kogoś innego, kłamać, przemilczać fakty czasem niewygodne dla pana Artura. Czułem jego czasami niezgrabną (bo to przecież nie jego specjalność) życzliwość, i czułem się w jego towarzystwie coraz bardziej swobodnie i pewnie...W końcu nastąpił taki wieczór, gdy zgodził się na propozycje Erny i mieliśmy wypić bruderszft. Z Erną bruderszaft przepiłem, ale z możliwości przejścia „na ty" z profesorem w ostatniej chwili wycofałem się, odczuwając wewnętrzny, trudny do przełamania opór. Przyjął to jak mi się zdawało z ulgą, czuł się pewniej na dystans, nawet w przyjaźniach.

Należałem do kręgu prawie domowników Artura i Erny ( i gdzieś w tle ich syna Adama), miałem u nich przystań, gdy przyjeżdżałem do Warszawy włącznie z jedzeniem i kątem do spania. Bywałem wprowadzany na bieżąco w ich kłopoty, związane ze zmieniajacymi się gosposiami. Odnosiłem wrażenie, że mój mistrz i przyjacieł czułby się wręcz dotknięty, gdybym nie złożył mu wizyty podczas pobytu w stolicy. Zdarzały się miesiące, że nie miałem w Warszawie nic do załatwienia. Wtedy pisał (telefonu domowego nie miałem) zaniepokojony a czasem pojawiał się z Erną, członkinią Grupy Krakowskiej, w moim mieście.

Korespondentem bywał nietęgim. To znaczy czasem się odzywał za pośrednictwem widokówek i listów o charakterze informacyjnym.

Pod koniec 1987 r. przyznaliśmy, jako trójosobowe jury, wspólnie z nim i Śliwiakiem - prywatną nagrodę im. Anny Świrszczyńskiej. Profesor wyłożył ze swojej kieszeni pokaźną sumkę na ten cel, a na obrady jury – odbyły się one chyba w moim mieszkaniu w Krakowie – przyleciał samolotem. Nagrodą obdarzyliśmy księdza Jana Twardowskiego, którego znał a jego wiersze wysoko cenił.

Z powyższego wynikałoby może, iż Artur Sandauer chwalil znajomych. Nic podobnego! Jeśli w grę wchodziła literatura, zachowywał postawę nieprzejednaną i nieprzekupną. Obserowalem „tańce" różnych autorów wokół krytyka. Nie doprowadzily do niczego. Dowód? Liczba przeciwnikow Sandauera za życia i po śmierci.

5

Ostatni raz widzieliśmy się chyba w kwietniu 1988 roku. Na nocny spacer zabrał ze sobą kostur z metalowym okuciem na końcu. Orzekł, że może się przydać nie tylko do podpierania, ale „na wszelki wypadek". Błądziliśmy dość długo po ciemnym parku i cały czas musialem się mieć na baczności, żeby pan Artur zachwycajac się poezja Mallarmego nie wybił mi przez nieuwagę kosturem oka. Wywijał nim bowiem w bliskośći nieustanne młynce.

Uważał, że wyrafinowane, niezwykle trudne w odbiorze wiersze francuskiego symbolisty („nad jednym sonetem Mallarme pracowal kilka lat"), podobnie jak poezja Rilkego, Leśmiana, to właściwie szczyty możliwości ludzkich w poezji. „Ponad ten kunszt nie sposób się wznieść. Jedyne więc rozwiązanie, jakie nasunęło się futurystom, to zburzenie konwencji dotychczas obowiązujących w sztuce poetyckiej. I zrobili to! Za nimi poszla awangarda. Do czego to jednak doprowadzilo poezję, pan sam widzi. Do ogólnego obniżenia poziomu".

Jeszcze raz przekonalem się, że na starosć powraca znów do młodzieńczych fascynacji literackich. Koło zostało zatoczone. Stare miłosći literackie Sandauera odżyły i przesłoniły jego flirty z awangardą i literaturą powojenną. Chwalca sztuki nowoczesnej – Białoszewskigo, Przybosia, Kantora – stawał się coraz bardziej klasycystą i tradycjonalistą. Z „nowoczesnych" ostał się jeno Gomrowicz, Schulz. Leśmian to wszak pośmiertny triumf Młodej Polski". A czy fanatyczna wiara Profesora w ostateczne kryterium doskonałości artystycznej nie ma swoich korzeni w moderniźmie?

Wywijajac kosturem powiedzial na tym spacerze jeszcze jedną, z dzisiejszej perspektywy zastanawiającą rzecz „Czy pan wie, że nie mogę sobie przypomnieć, żeby jakiś wielki pisarz zmarł podczas pracy nad swoim dziełem?".

Wierzył w uzdrawiającą moc twórczości i ja słuchając Profesora wierzyłem w nią. Wierzył, że śmierć czeka z uszanowaniem aż pisarz postawi ostatnią kropkę w ostatnim rozdziale, dopiero wtedy może go zabrać. Sam rzeczywiście dopisał własną autobiografię „Byłem..." do ostatniego rodziału i oddał wydawnictwu na parę dni przed pojściem do szpitala.

6

„Odszedł do Gombrowicza, Schulza i Leśmiana", powiedziała moja żona, kiedy usłyszała w dzienniku telewizyjnym komunikat o śmierci profesora Artura Sandauera. Czy jest takie niebo Gombrowicza, Schulza, Leśmiana i ...Sandauera? Sądzę, że on po cichu wierzył w takie elitarne niebo, do którego nie ma przystępu pani Kowalska a przepustką jest doskonałość osiągnięta w sztuce...

7

Mam w swoim dorobku dwa wiersze dedykowane Profesorowi. W tomiku „Skarga", wydanym w 1989 roku zamieściłem wiersz „Pochwała banału", napisany parę lat wcześniej, który przypadł mi do gustu, bo zobaczył w nim siebie, jako osobnika nie „kontabilnego":

POCHWAŁA BANAŁU

- Arturowi Sandauerowi

przy banale

jak przy wigilijnym stole

przytulnie i ciepło

zakochani graja tu pierwsze skrzypce

z politykami

matki przystrajają dzieciom

choinkę życia

anielskim włosami

mózg zwinął się w kłębek

i mruczy jak kot

świecą myśli

zestrzelone

w jedno ognisko

a na dworze

wichry wieją

myśli ciemnieją

kostnieją bezdomni

błądząc po omacku jak ogniki

norwid z kassandrą

chrystus z krzyżem

wszystkie domy

przed nimi zatrzaśnięte

hu-hu-ha

zima zła

*

A w parę lat lat po śmierci mojego Mistrza i Przyjaciela, napisałem wiersz, który stał się tytułem, jedynej, jaka dotąd się ukazała (zredagowanej przeze mnie) książki wspomnień o Wielkim Krytyku:

ŚNIŁ MI SIĘ ARTUR SANDAUER

Śnił mi się Artur Sandauer

jak na nieżyjącego

wyjątkowo ciepły i ożywiony

- pan sobie nie wyobraża

powiada

- co to za rozkosz

dla prawdziwego krytyka

być Nicością

uzyskać wreszcie

dystans absolutny

do wszystkiego

nawet do Rilkego i Mallarmego

Goethego i Homera

czytać te ich pożal się boże

arcydzieła

bez ziemskiej taryfy ulgowej

z perspektywy Ostatecznej

- no cóż

zawsze chciał się pan zbliżyć

do tej boskiej perspektywy

- jakby pan zgadł

westchnął melancholijnie

z bardzo daleka i wysoka

- niech pan jednak nie zapomina

że do osiągnięcia tego

brakowało mi zawsze jednego

dystansu do siebie

samego

a teraz właśnie to mam

jeżeli śmierć jest mistrzynią życia

niebyt jak dotąd

najdoskonalszą formą

nieomylności

objawił mi

przez sen

swój najnowszy paradoks

nim

jak to on tryumfalnie

rozpłynął

się na powrót

w nicości

- Józef Baran

Józef Baran , jeden z nielicznych wspóółczesnych polskich poetów, cenionych przez Sandauera, obok Przybosia, Szymborskiej, Białoszewskiego czy ks. Twardowskiego

powrót